Georgia O’Keeffe, Niebo z płaską białą chmurą / Sky with Flat White Cloud, 1962, National Gallery of Art, Waszyngton / Washington
Przyglądając się sztuce XX wieku odkryjemy zaskakująco dużo dzieł, które znajdują się na granicy abstrakcji. To fascynujący wątek widoczny u wielu artystów, którzy dążąc do sztuki nieprzedstawiającej nie zerwali zupełnie związków z inspirującą ich rzeczywistością. Mam na myśli dzieła, które na pierwszy rzut oka wydają się nam w pełni abstrakcyjne, ale kiedy poznamy okoliczności ich powstania czy opisowy tytuł mówimy sobie – a! o to chodzi! Czasami inspiracje otaczającym światem są wyraźnie widoczne, ale też od razu widzimy ścieżkę syntezy i uproszczenia, którą podąża autor.
Do tej kategorii niejednoznacznych dzieł należy seria obrazów namalowanych w latach 60. przez Georgię O’Keeffe (por. galeria Georgia O’Keeffe w stulecie debiutu I), o których chcę opowiedzieć. Ta amerykańska malarka kojarzona jest przede wszystkim ze wspaniałymi przestawieniami kwiatów, które dominowały w jej międzywojennym okresie twórczości. We wszystkich momentach odnajdziemy u niej jednak prace, które określilibyśmy jako nieprzedstawiające. Pojawiają się bardzo wcześnie, ponieważ Georgia O’Keeffe uważana jest za jedną z pierwszych abstrakcjonistek, szczególnie na gruncie amerykańskim. Trzeba przy tym pamiętać, że sama artystka nigdy nie uważała, że tworzy czystą sztukę abstrakcyjną.
Właściwie pierwsze ważne prace Georgii O’Keeffe już są jednymi z jej najbardziej radykalnych, chociaż są tylko niewielkimi rysunkami. Tworzy je nie mając nawet trzydziestu lat. Patrząc na drogę prowadząca do ich powstania zaczynamy myśleć o takich artystach jak Wassily Kandinsky (por. galeria Wassily Kandinsky z Paryża I), František Kupka czy Arthur Dove. Wszyscy dążyli do abstrakcji inspirując się światem natury, ale też starając się oddać jej duchowy aspekt. W efekcie redukowali świat zewnętrzny szukając uniwersalnych form dla oddania rytmu życia. Wyraźne analogie w ich procesie twórczym, to nie tylko kwestia inspiracji, ale też podobnych poszukiwań w różnych kręgach artystycznych. Patrząc na wczesne abstrakcje Georgii O’Keeffe automatycznie przychodzą na myśl odrobinę wcześniejsze prace Františka Kupki, choć wiemy, że nie mogła ich wtedy znać. Bezpośredni wpływ mogły mieć na nią prace niewiele od niej starszego amerykańskiego malarza Arthura Dove’a, który najnowsze idea sztuki nowoczesnej przywiózł z Paryża. Miała też okazję zapoznać się z książką Wassily’ego Kandinsky’ego „O duchowości w sztuce” z 1910 roku. Jej tekst dość szybko przedrukował właściciel galerii „291” w Nowym Jorku, przyszły mąż Georgii O’Keeffe – Alfred Stieglitz. Do niego trafiły te wczesne, radyklane rysunki młodej artystki. Od razu rozpoznał ich wyjątkowość i wystawił w swojej galerii. Reszta przeszła do historii sztuki, nie tylko amerykańskiej. Kariera jednej z najoryginalniejszych artystek XX wieku właśnie wtedy się rozpoczęła.
Można by wymieniać następne momenty w twórczości Georgii O’Keeffe, kiedy mniej lub bardziej zbliżała się do sztuki nieprzedstawiającej. Jak choćby trochę późniejsza seria akwarel z lat 1916-17. Wydają się bliskie malarstwu pejzażowemu, jednak i tak zostaną później uznane za prekursorskie wobec abstrakcji ‘color field painting’ – malarstwa płaszczyzn barwnych – rozwijającej się po II wojnie światowej w Stanach Zjednoczonych. Ich intensywny kolor wykracza daleko poza mimetyczne ukazanie krajobrazu. Sięga do naszego wnętrza i działa na emocje widza. Bo u Georgii O’Keeffe paradoksalnie spotkają się barwa, plama, kreska, synteza, realizm i abstrakcja.
Pomińmy kolejne prace o podobnym charakterze, aby dojść do lat powojennych, gdzie nasila się dążenie do uproszczenia formy owocując coraz bardziej intrygującymi dziełami. Jedną z ważnych inspiracji dla tego okresu będą podróże. Choć zaskoczeniem może być fakt, że bardziej wpływała na artystkę sama podróż niż jej destynacje. W okresie blisko trzydziestoletniego związku ze Stieglitzem Georgia podróżowała mało i właściwie nie opuszczała kontynentu amerykańskiego. Tak jakby stosowała się do poglądu męża, że należy pozostać w domu i tutaj tworzyć nowoczesną sztukę amerykańską. On sam, blisko związany z Nowym Jorkiem, nie towarzyszył jej w nielicznych wojażach. Nie brał też udziału w jej wyprawach do Nowego Meksyku, który coraz bardziej ją fascynował. Po śmierci męża w 1946 roku postanowiła przenieść się tam na stałe. Oraz zaczęła coraz częściej jeździć, a właściwe latać, do odległych zakątków globu: do Francji, Hiszpanii, Peru, krajów Dalekiego Wschodu. Od końca lat 50-tych widzimy jak intensyfikuje się w jej malarstwie inspiracja tymi podróżami. Trzeba pamiętać, że podróże samolotowe w tamtym czasie wyglądały inaczej niż obecnie. Odrzutowce dopiero zaczynały być wprowadzane do użytku, dominowała flota śmigłowa.
Samolot od momentu wynalezienia był w sztuce symbolem nowoczesności. Artystów fascynował jako maszyna, ale też zachwycał nową perspektywą widzenia świata. Dobrze widzimy to u twórców związanych z awangardą np. rosyjską. Szczególny typ przedstawienia wykształcili włoscy malarze inspirujący się założeniami futuryzmu w okresie międzywojennym. Ta ich tematyka, sposób ujęcia widoków z samolotu zyskał nawet własne określnie – aeropittura (aeropiktura). Podobnie czarowi powietrznych podróży uległa Georgia O’Keeffe.
Kwintesencją podniebnych wrażeń Georgii O’Keeffe jest seria obrazów namalowanych przede wszystkim w pierwszej połowie lat 60-tych, choć artystka będzie też później wracała do tego ujęcia. To jeden z ostatnich tematów, któremu się poświęci. Podeszły wiek, ale przede wszystkim problemy ze wzrokiem uniemożliwią jej pracę pod koniec życia. Wiele obrazów wtedy namalowanych nosi tytuł „Niebo ponad chmurami”. Dobrze oddaje on widok, który ją inspirował. Ona sama tak wspomina jedną z podróży: „Pewnego dnia kiedy wracałam samolotem do Nowego Meksyku, niebo poniżej było przepięknie białe i solidne. Wyglądało to tak bezpiecznie, że wydawało mi się, że mogę po nim iść aż do horyzontu, gdyby tylko drzwi były otwarte. Niebo ponad było jasno błękitne. Było to tak cudowne, że nie mogłam się doczekać, aby wrócić do domu i malować.” Na niektórych obrazach z tej serii widzimy wyraźnie unoszące się chmury. Czasami ich warstwa zamienia się w śnieżnobiałą powierzchnię poniżej kopuły nieba i linii horyzontu. Patrząc na te obrazy możemy przenieść się do bezkresnej stratosfery, ale też w świat poetyckiej abstrakcji.
Miłą inspiracją do napisania tego tekstu jest kolejne spotkanie z cyklu Wakacje we dwoje. Mój wspólny projekt online z Magdaleną Kąkolewską prezentuje najciekawsze pary świata artystycznego. Związek Georgii O’Keeffe i Alberta Stieglitza na pewno jest szczególnie interesujący. Ona – wybitna malarka, on – równie świetny fotografik. Bardzo rzadko się zdarza, aby takie indywidualności stworzyły tak długo trwająca relację. Po więcej zapraszam online we wtorek o godzinie 19.00. Więcej informacji o cyklu wykładów tutaj.
Przemysław Głowacki (artdone)
Georgia O’Keeffe, Niebo z Księżycem / Sky with Moon, 1966, kolekcja prywatna / private collection, Szwajcaria / Switzerland
