Przyszedł czas na podsumowanie następnego cyklu wykładów o sztuce II połowy XIX wieku udostępnianych na kanale YouTube artdone, a nagrywanych dla Warszawskiej Szkoły Filmowej. Tym razem są to cztery części poświęcone postimpresjonizmowi. Podobnie jak w przypadku poprzedniego cyklu poświęconego impresjonizmowi (por. post Impresjonizm. Wykłady), tym razem też wszystkie części składają się na jednolitą całość. Pierwsza to wstęp do zagadnienia, ze szczególnym uwzględnieniem genezy tego pojęcia. Na początku można obejrzeć obrazy, które prezentowane były na pierwszej wystawie postimpresjonizmu w Londynie w 1910 roku, kiedy to pojęcie zostało wprowadzone do szerszego użycia. Następnie kilka przykładów autorstwa różnych artystów, aby zaprezentować nie tylko cechy postimpresjonizmu, ale też tematykę preferowaną przez malarzy zaliczanych do tego nurtu. Pod koniec pierwszej części niespodzianka – przykłady prac dwóch artystów, którzy prezentowani już byli w ramach cyklu o impresjonizmie. Skąd taki dodatek? Aby skłonić do refleksji nad pojemnością pojęcia postimpresjonizmu. Którzy to artyści? Zapraszam do obejrzenia pierwszej części, nie można psuć niespodzianki.
Drugi wykład obejmuje trzy zagadnienia. Najpierw omówiony został neoimpresjonizm, a potem twórczość Paula Cézanne’a i Henri de Toulouse-Lautrec’a. Każdy z tych tematów powinien być rozwinięte jako oddzielny wykład, ale założenie sumaryczności tego cyklu zobowiązuje. Z Vincentem van Goghiem wiąże się jednak tyle różnych kwestii, że trzeba mu było poświęcić w całości kolejną część. Na koniec, w części czwartej, prezentowany jest Paul Gauguin i kilka przykładów prac nabistów, ugrupowania, na które w znaczącym stopniu wpłynął ten artysta.
Mam nadzieję, że ten cykl będzie szczególnie przydatny i wyjaśni liczne nieporozumienia związane z pojęciem postimpresjonizmu. Impresjonizm to określenie znane i często stosowane, ale zazwyczaj w zbyt szerokim znaczeniu. Postimpresjonizm to bardzo przydatne narzędzie do zrozumienia zjawisk sztuki europejskiej pod koniec XIX wieku. Ich rozróżnienie sprawia sporo problemów, dlatego w obu cyklach wykładów starałem się ukazać różnice pomiędzy tymi pokrewnymi pojęciami. Wielu postimpresjonistów zaliczanych jest niesłusznie do impresjonizmu, bo rzeczywiście można w ich wczesnej twórczości znaleźć prace noszące jego cechy. Jest to oczywiście wynik następstwa czasowego tych zjawisk. Mniej znane jest zjawisko odwrotne – w późnej twórczości części impresjonistów możemy wyróżnić cechy, które zbliżają ich do postimpresjonizmu.
Nagrywanie tych wykładów wiąże się ze sporym stresem. Wynika on przede wszystkim ze świadomości, że to co zostaje nagrane, w takiej formie będzie już funkcjonować. Choć rejestracja i potem montaż są bardzo profesjonalne, za co jestem ogromnie wdzięczny mojej uczelni Warszawskiej Szkole Filmowej, to jednak prelekcja jest nagrywana bez cięć i powtórek. Stąd trzeba uważać na wszelkie przejęzyczenia czy zbyt daleko idące uproszenia. Dla przykładu w wykładzie o van Goghu wspominam o wczesnym okresie jego twórczości i pobycie w Nuenen. Zamiast powiedzieć, że mieszka wtedy u swoich rodziców, zupełnie bezwiednie mówię słowo artyści. Z tyłu głowy musiałem już być przy następnym wątku i takiego psikusa zrobił mi mój umysł. Potem mówię o wykształceniu van Gogha i powinienem użyć słowa oczytany, bo to by lepiej oddawało poziom jego wiedzy. To jednak są drobne przejęzyczenia i na szczęście nie wpływają na ogólny przekaz, który chciałem zawrzeć. Już po nagraniu odkryłem bardzo ciekawą dyskusję związaną z dwoma niewielkimi obrazami van Gogha ze zbiorów jego muzeum w Amsterdamie. Są to dwa portrety namalowane w okresie paryskim. Identyfikując je na nagraniu jeden określam jako autoportret, a drugi jako niedawno rozpoznany portret jego brata Theo. Robię to za katalogiem niedawnej wystawy artysty (por. galeria Vincent van Gogh. Rodzina i przyjaciele I) poświęconej jego najbliższemu otoczeniu. Ku mojemu zdziwieniu odkryłem, że w katalogu muzeum funkcjonuje poprzednia, odwrotna identyfikacja. Trudno mi powiedzieć, czy nie wprowadzono jeszcze nowych ustaleń do katalogu online, czy też specjaliści z muzeum się z nimi nie zgadzają. Wspominam o tym, ponieważ ta niepewna sytuacja daje nam możliwość opowiedzenia się po stronie jednej lub drugiej opinii. Obrazy wyraźnie stanowią parę, więc logicznym jest uznanie w nich portretów braci. Który jest który, jak widać, nie jest pewne. Ja zgadzam się z nową identyfikacją, a więc też wersją, którą nagrałem. Impresjonizm i postimpresjonizm nie wyczerpują oczywiście skomplikowanej siatki tendencji w sztuce końca XIX wieku, stąd w przygotowaniu następne wykłady – niedługo dostępne będą symbolizm i secesja.
Vincent van Gogh, Gwiaździsta noc / The Starry Night, 1889, Muzeum Sztuki Nowoczesnej / Museum of Modern Art, Nowy Jork / New York
Szkoła z TVP: klasa 7
Plastyka – 30.03.2020 – Lekcja 1
TVP umieściła na swoim kanale VOD materiały „edukacyjne” w związku z zawieszeniem prowadzenia zajęć w szkołach z powodu zagrożenia koronawirusem. Napisałem edukacyjne w cudzysłowie, ponieważ z edukacją na pewno nie mają nic wspólnego. 30 marca 2020 roku zamieszczona została lekcja przeznaczona dla klasy 7 z plastyki. Poniżej analiza tego materiału. Nie publikuję odniesienia do tego nagrania, dlatego, że powinien on jak najszybciej zniknąć z sieci. Powiedzieć, że został przygotowany w sposób skandaliczny to ciągle za mało. Nie byłem w stanie wszystkiego opisać. Liczba nieścisłości, potknięć, braku jakiegokolwiek pomysłu na ten materiał oraz brak wykorzystania możliwości, jakie daje współczesna technologia audiowizualna są przerażające. Najbardziej zadziwia liczba błędów merytorycznych – trochę tak jakby przygotowujący postawili sobie za cel, aby było ich tam jak najwięcej. Gdybym uważał ten materiał za wypadek przy pracy to bym mógł przymknąć na to oko. Niestety uważam, że jest drobny fragment większej całości, który pokazuje dokąd obecnie zmierza edukacja. Przygotowane materiały są firmowane przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. Uznałem, że przygotowanie rzetelnej analizy, minuta po minucie, pomoże w zrozumieniu skali problemu. Audycja trwa 25 minut, co oznacza, że mniej więcej co minutę słyszymy dwie bzdury. Czy takim materiałem zachęcimy dzieci i młodzież do zaintersowania się sztuką?
Tematem „lekcji” jest ekspresjonizm, a głównym bohaterem Vincent van Gogh. Na poziomie szkolnym można go uznać za ekspresjonistę (właściwie był protoekspresjonistą, czyli prekursorem tego kierunku), jednak ekspresjonizm był kierunkiem rozwijającym się w XX wieku, o czym w „lekcji” nie ma mowy (taka informacja pojawia się potem na ekranie bez komentarza). Samo założenie „lekcji” jest błędne. Nie można omówić ekspresjonzimu na przykładzie Vincenta van Gogha.
Najbardziej znanym obrazem van Gogha są „Słoneczniki”, a nie „Gwiezdna noc” (sic).
Realizm jest kierunkiem w sztuce, a nie stylem.
Realizm długo wzbudzał liczne kontrowersje, więc nie można powiedzieć, że został „szybko pochwycony przez cały kontynent”.
Realizm nie stosuje uproszczonych środków wyrazu.
Nie ma pojęcia „stonizowane kolory”.
Nazwisko malarza-realisty brzmi Courbet, a nie Coubert.
Claude’a Moneta i Edgara Degas’a uznajemy za przedstawicieli impresjonizmu, a nie realizmu.
Monet miał na imię Claude, a nie Eduardo, chyba, że chodzi o Édouarda Manet, ale to ciągle nie to imię, a też wyraźnie słychać nie to nazwisko.
Szkoła haska jest przykładem malarstwa holenderskiego, a nie francuskiego, a tak wynika z kontekstu (zresztą jest to pojęcie zbędne na poziomie szkolnym).
Tytuł obrazu van Gogha brzmi „Gwiaździsta noc”, a nie „Noc z tańczącymi gwiazdami” (a taki tytuł widać też napisany na tablicy za tzw. „nauczycielką”). W przypadku malarstwa van Gogha gwiazdy nie mają powodu, aby tańczyć.
Vincent van Gogh chciał zostać kaznodzieją i przez kilka lat do tego dążył, więc nie można powiedzieć, że z powodu urodzenia był „automatycznie przeznaczony do tego, aby pełnić posługę pastora”.
Określenie „był krnąbrnym, małym człowiekiem” pozostawiam bez komentarza, ale uważam za warte wspomnienia.
Van Gogh uczył się początkowo w Zevenbergen i Tolburgu, nie skończył szkoły w Hadze.
W czasie swojego pierwszego pobytu w Anglii pracował w filii firmy Goupil & Cie, zajmującej się handlem dziełami sztuki, w czasie drugiego pobytu pracował jako pomocnik nauczyciela. Czy można to określić, że „był na studiach w kierunku, jako pomocnik nauczyciela”?;
„Kościół go wykluczył ze swojej przynależności” – nawet nie wiem jak to skomentować.
Van Gogh mieszka w Brukseli w 1880 i 1881 roku, a nie w 1890 („udał się” do niej w 1879 roku);
Obraz „Siewca” pokazywany na ekranie pochodzi z 1888 roku i nie powstał w Brukseli, w 1881 roku van Gogh przestawił ten temat w rysunku.
Vincent van Gogh był chory psychicznie (takie określenie nie pada w żadnym momencie nagrania), nie jest prawdą, że przyczyną jego załamań i depresji była wrażliwość. Dalej jest mowa, że stany depresyjne i lękowe były przyczyną samobójstwa, co też nie jest ścisłym sformułowaniem.
Pobyt w Brukseli to początek praktycznego zajmowania się sztuką przez van Gogha, więc nie można mówić o jego własnym kierunku w odniesieniu do tego czasu.
Kluczowym okresem u początków twórczości van Gogha jest trwający dwa lata pobyt u rodziców w Nuenen, mowa jest tylko o pobytach w Brukseli i Antwerpii.
Van Gogh wyjechał z Antwerpii do Paryża (to następny ważny okres, który w tym momencie został pominięty), a nie do Arles.
Vincent van Gogh strzelił do siebie 27 lipca („odebrał sobie życie”), a zmarł 29 lipca 1890 r.
Jak byśmy nie układali kierunków w sztuce, to nie da się powiedzieć, że przed ekspresjonizmem był realizm. Potem pada stwierdzenie, że ekspresjonizm był po impresjonizmie, co jest następnym błędnym uproszczeniem. A już całkowitą bzdurą jest, że po ekspresjonizmie następuje postimpresjonizm.
„Cechami impresjonizmu było wydobycie sensu i nastroju życia danych artystów, którzy malowali swoje obrazy”. Pozostawiam taką definicję impresjonizmu bez komentarza.
Na ekranie widzimy cechy ekspresjonizmu, schemat dotyczy jednak ogólnego pojęcia, a nie definicji w sztukach plastycznych, stąd większość określeń zupełnie nie koresponduje z omawianymi zagadnieniami.
Rozkwit postimpresjonizmu zaczyna się w latach 80-tych, a nie „z początkiem XX wieku”. Po kilku minutach widzimy zresztą na ekranie jego definicję i daty 1886-1895 (co też jest zakresem podlegającym dyskusji – zazwyczaj przyjmowane daty trwania postimpresjonizmu to 1886-1905).
„Tutaj w autorach prac i w gremium wielkich malarzy pojawił się Vincent van Gogh, który właściwie rozpoczął już w ekspresjonizmie swoje, że tak powiem, występy malarskie. Natomiast tutaj w postimpresjonizmie już mamy jego doskonały warsztat malarski i dostrzegamy jego psychiczne, że tak powiem, depresyjne stany, aczkolwiek tutaj historycy sztuki różnie się do tego odnoszą, i różne są zdania na ten temat.” Nie będę komentował kilku bzdur, które tutaj się pojawiają, bo przechodzi to moje możliwości, bardziej chciałem zwrócić uwagę na sposób formułowania wypowiedzi.
Decyzję o karierze artystycznej van Gogh podjął w wieku 27, a nie 30 lat.
Van Gogh porzucił studia w Amsterdamie, nie skończył tam szkoły.
Obraz „Jedzący kartofle” jest uznawany za dojrzałe dzieło wczesnego okresu twórczości van Gogha, nie jest więc to „jeden z jego, no podobno, pierwszych obrazów, które namalował”.
Co to znaczy ciężkie kolory?
„Więc, w trakcie wyjazdu jego do szkół, powiedzmy, do Francji, gdzie no tam nie kończył żadnej szkoły, tam miał szlify, że tak powiem, ze swoimi towarzyszami broni, że tak powiem, jeżeli chodzi o pędzel malarski, więc tam nabywał szlifów, nie dość że towarzyskich, to jeszcze po prostu wymieniali się ze sobą swoimi spostrzeżeniami, swoim tworzeniem kierunków w sztuce.” Do tej pory nie mogę uwierzyć, że usłyszałem takie zdanie.
Vincent van Gogh przyjechał do Paryża w lutym 1886 roku, a nie w 1885.
Technika malarska van Gogha była zawsze świadomą formą wyboru artystycznego, więc trudno mówić, że „ruchy nakładania pędzli stają się o wiele szybsze, tak jakby lekko nieprzemyślane”.
Auguste Rodin i Edgar Degas nie uczyli się w Académie Suisse, a ten pierwszy nie jest przedstawicielem impresjonizmu.
Impresjonizm jako kierunek powstał pod koniec lat 60-tych, więc nie można powiedzieć, że jego początkiem jest rok 1874.
Obraz Moneta nosi tytuł „Impresja. Wschód słońca”, a nie „Impresjonizm. Wschód słońca”.
Vincent van Gogh rozjaśnił swoją paletę barwną w 1886 roku, nie w 1874, a tak wynika z toku wypowiedzi.
Puentylizm jest techniką malarską, a nie kierunkiem w sztuce. Kierunkiem jest neoimpresjonizm, który wpłynął na Vincenta van Gogha, ale jego nazwa w tym momencie nie pada.
Puentylizm nie jest „rozłożeniem koloru na poszczególne barwy”, tutaj chodzi o dywizjonizm, ale to określenie nie pada w nagraniu.
Vincent van Gogh zaczął interesować się sztuką japońską wcześnie i miała ona wpływ na jego twórczość przez cały czas jej trwania, więc nie można powiedzieć, że miał „epizod ze sztuką japońską”.
Ojciec Tanguy miał sklep z przyborami malarskimi, a nie „hurtownię farb”.
„To jest jeden z portretów pana Tanguy, gdzie na zapleczu jego hurtowni wszyscy artyści mieli taką nielegalną wystawę swoich prac plastycznych”. Też jakoś ciężko skomentować, również następne zdania mówiące m.in. o tym, że zabierał obrazy w rozliczeniu i że był lubiany. W sumie to przecież prawda.
„W tym obrazie zaobserwowaliśmy, że niestety koloryka (sic!), stety albo niestety, kolorystyka obrazów van Gogha zmienia się diametralnie, zaczyna malować z większą paletą barw, bardzo odważnie, są to kompozycje otwarte oraz zamknięte.” Właściwie chciałbym zacytować każde zdanie, bo wszystkie na to zasługują, ale w tym przypadku moim ulubionym jest koniec wypowiedzi.
Van Gogh mieszkał na piętrze, a nie w mansardzie oraz nie nad restauracją, ale obok niej.
Mieszkając w Arles van Gogh miał modeli i modelki, z tego okresu znamy dość dużo portretów.
Co to za kolory złocienie? Bo ja znam złocień – taki kwiatek.
Postimpresjonizm nie może „zmierzać do nowych kierunków w sztuce, jak neoimpresjonizm i symbolizm”, ponieważ neoimpresjonizm jest częścią postimpresjonizmu (zresztą jednym z najwcześniejszych jego przejawów), a symbolizm częściowo zazębia się z postimpresjonizmem i trwają one równolegle.
„O barwach pochodnych to tylko tak wspomnę teraz, w tej chwili, powstają z barw podstawowych, których mamy trzy, potem mamy barwy dopełniające, to jest też, powinniście wiedzieć już o tym.” Tak, tutaj ta wypowiedź się kończy.
Ekspresjonizm to nie jest „wrażenie, złapanie chwili”, to są określenia dotyczące impresjonizmu.
„Nakładanie farby” jest czynnością związaną z malarstwem, więc trudno mówić, że jest cechą charakterystyczną ekspresjonizmu.
Trudno wyobrazić sobie bardziej chaotycznie przygotowaną wypowiedź, nie ma w niej żadnego sensu, van Gogh omawiany jest dwa razy, poszczególne kierunki w przypadkowej kolejności zupełnie nie dają wyobrażenia o ich chronologicznym układzie, podsumowanie wygląda jak parodia.
Błędna wymowa nazwisk np. „ojca” Tanguy czy Paula Cézanne’a, a także innych obcych słów np. Arles.
Żenująco wygląda pokazywanie do kamery reprodukcji obrazów z gazet i albumów.
Z kolei reprodukcje obrazów wmontowane w nagranie są niezgodne z treścią np. w czasie omawiania impresjonizmu widzimy prace Vincenta van Gogha.
Wmontowane obrazy nie są też podpisane, obok prac van Gogha pojawiają się w zupełnie przypadkowych momentach reprodukcje obrazów Claude’a Moneta czy Jamesa Ensora (ten ostatni nie jest nawet wspomniany w nagraniu).
Charakterystyka poszczególnych kierunków zawiera dużo błędów, nieścisłych określeń i wyraźnie wskazuje, że prowadząca nie ma o nich pojęcia.
Wypowiedzi są niepoprawne pod względem językowym, wypełnione sloganami (van Gogh był wielkim artystą), poza błędami i licznymi nieścisłościami są zdania banalne („Miał różne okresy w swoim życiu, które w jakiś sposób odzwierciedlał również w swoich pracach i to jest widoczne”) albo pokazujące bezradność prowadzącej w opanowaniu materiału („Właściwie to, moi drodzy, powiedziałam to co było najważniejsze i najistotniejsze żebyście zapamiętali do swoich wiadomości.” lub „Zrobimy sobie takie krótkie powtórzenie o tym co do tej pory mówiłam, żeby tak podsumować wszystko i zebrać ze sobą, żebyście mieli krótkie rozeznanie.”)
„[Vincent van Gogh] był bardzo wrażliwym artystą, jak przeważnie wszyscy w tamtych czasach byli wrażliwi.” Tym cytatem z audycji „edukacyjnej” TVP chciałbym zakończyć analizę. Dobrze, że my nie jesteśmy już tacy wrażliwi.
Richard Gerstl. Inspiration–Vermächtnis / Richard Gerstl. Inspiration–Legacy, widok wystawy / exhibition view, Kunsthaus Zug, Zug, foto: artdone
artdone 